“از حیث کمیت و کیفیت مینیاتورها و آراستگی دستنوشته ها،خمسه نظامی و شاهنامه فردوسی با هم برابری می کنند و به جرات می توان گفت از هر ده قطعه مینیاتور ایران که در گنجینه ها نگهداری می شود،تعداد زیادی از آن ها به خمسه نظامی نیز تعلق دارد.”
این نکته زمانی حایز اهمیت می شود که بدانیم بزرگان نگارگری به نقاشی بر اساس خمسه پرداخته اند.
اوج نگارگری بهزاد را نیز در نگاره های بوستان سعدی و خمسه نظامی می توان دید،که در این گزارش به یکی از نگاره های بهزاد به نام “هارون الرشید در حمام” پرداخته می شود.از دیگر نگاره های مورد بحث می توان به نگاره منسوب به قاسم علی به نام “سوگواری در مرگ شوهر لیلی” و نگاره میرسید علی به نام “آوردن مجنون در زنجیر به خیمه ی لیلی” اشاره کرد،که همگی سعی در برقراری تعادل بین احساس و تعقل به طرز هنرمندانه داشته اند و هریک در تصویر نگاره به فرهنگ و آیین مربوط به دورانی اشاره می کند:بادیه نشینی،استحمام و سوگواری.
فرهنگ در برگیرنده تمام چیزهایی است که ما از مردم دیگر می آموزیم و تقریبا همه اعمال انسان،مستقیم یاغیر مستقیم از فرهنگ،ناشی می شود و تحت نفوذ آن است.فرهنگ انسانی،میراث کهنی است که در طول قرن ها و عصرها،از گذشتگان به آیندگان و از نسلی به نسل دیگر توسعه و تحول می یابد،کاملتر می شود.به بیانی دیگر فرهنگ مجموعه ارزش ها و دستاوردهای مادی و معنوی است که به وسیله انسان ها در طی تاریخ آفریده شده وشکل گرفته است.
اندیشه و رفتار وآثار شاعران نیز بازتابی از ویژگی های فرهنگی و ذهنی جامعه ای است که در آن می زیسته اند.
ادبیات فارسی و هنر ایرانی پیوند درونی و همخوانی ذاتی داشته اند،زیرا هنرور و سخنور -هردو- بر اساس بینش یگانه و ذهنیتی مشابه دست به آفرینش زده اند.همچنین در اواخر سده نهم در بطن تجریدگرایی عام نقاشی ایران، تمایلی آشکار به بازنمایی جهان زده می شود که خط پیوسته ای آثار هنرمندان برجسته ای چون کمال الدین بهزاد و میر سید علی و رضا عباسی و… رابه هم ربط می دهد.
در این گزارش سعی شده به بررسی نقاشی ایرانی و در مقیاسی کوچکتر،به چند نگاره از خمسه نظامی که در آن ها به فرهنگ و آیین ایرانی اشاره شده،پرداخته شود،به دنبال آن ذکر این نکته ضروری است که از ویژگی های اساسی نقاشی ایران،پیوستگی اش با ادبیات فارسی است،خاصه در بخش بررسی فرهنگ.نقاش از مضامین متنوع ادبی مایه می گیرد،اشخاص و صحنه های داستان را می نمایاند و سخن شاعر یا نویسنده را به زبان خط و رنگ مجسم می کند. منظومه خمسه نظامی یکی از بزرگترین شاهکارهای ادب فارسی و یکی از منابع اصلی و مورد توجه هنرمندان نگارگر در دوره ها و مکاتب مختلف نقاشی ابرانی بوده است.
– ترابی،محمد،نگاهی به تاریخ ادبیات ایران از روزگاران پتش از اسلام تا اوایل قرن هفتم،تهران،ققنوس،1382.
-شهابی،علی اکبر،نظامی،تهران،ابن سینا،1343.
-زرین کوب،عبدالحسین،پیرگنجه در جستجوی نا کجا آباد،تهران،سخن،1372.
-پاکباز،رویین،دایرة المعارف هنر،تهران،فرهنگ معاصر،1389.
– پاکباز،رویین،نقاشی ایرانی از دیرباز تا امروز،تهران،زرین و سیمین،1392.
-کرباسی،شاهکارهای نگارگری،تهران،موزه معاصر،1390.
-پوپ،ارتور اپهام،سیر و صور نقاشی ایران،ترجمه یعقوب آژند،تهران،مولی،1389
-هومر،اودیسه،ترجمه سعید نفیسی،تهران،علمی فرهنگی،1370.
-ویرژیل،انه اید،ترجمه جلال الدین کزازی،تهران،مرکز،1369.
-فخار تهرانی،فرهاد،حمام ها،از معماری ایران محمد یوسف کیانی،سمت،1389.
-پیرنیا،محمد کریم،آشنایی با معماری اسلامی ایران،سروش دانش،1390.
-تجویدی،علی اکبر،نقاشی ایران از کهن ترین روزگار تا دوره صفویان،تهران،فرهنگ و هنر،1352.
-ثروت،منصور،مجموعه مقالات کنگره نظامی،تبریز،دانشگاه تبریز،1372،ص1.
-موسوی لر،اشرف،مجموعه مقالات همایش بین المللی کمال الدین بهزاد،ویراستار بهنام صدری،تهران،فرهنگستان هنر،1383.
-معروف،حبیب،1370،نگاره های پنج گنج شهر آشنایی،نشر داتش،شماره 67.
-ذوقی،سهیلا،1391،آیین تعلیمی کفن و دفن و سوگواری در هشت اثر حماسی،تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی،شماره 13.
-ثابتی،الهه،1382،معماری حمام در مینیاتور ایرانی،کتاب ماه هنر،شماره 63و64.
نوری شادمهانی،رضا،1385،عناصر ساختاری و تزییناتی حمام در نگاره ای از کمال الدین بهزاد،کتاب ماه هنر،شماره101.
-رمضانزاده،پروانه،1382،روزنه ای بر تحلیل نگاره هارون الرشید در حمام،جلوه هنر،شماره 23.
-لاریجانی،لاله،واژه و نگاره در خمسه نظامی،پایان نامه کارشناسی ارشد پژوهش هنر،دانشکده هنرهای کاربردی،دانشگاه هنر تهران،1376.