حکیم ابو محمدالیاس بن ذکی بن موید، بزرگترین شاعر داستانسرای بزمی و یکی از ارکان شعر فارسی، در گنجه به دنیا آمد، در همانجا نشو و نمو یافت و به کمال رسید و پس از مرگ در همانجا مدفون شد. دوران حیاتش هفت دهه از قرن ششم و چند سالی از دهه هفتم را دربرگرفت.(ترابی،1382،253) خمسه نظامی که شامل پنج بخش از آثار برگزیده شعر و ادب ایرانی ست تا جاییکه هیچ دیوان شعری به حد آن مورد نظر شاعران قرار نگرفته، به تقریب می توان گفت در حدود 150 اثر به تقلید مثنوی های 5گانه نظامی سروده شده است.(مجموعه مقالات کنگره نظامی،1372،1)
اولین مثنوی پنج گانه، مخزن الاسرار است، که به نام ملک فخرالدین بهرامشاه پادشاه ارزنجان بوده به سال 572 در بحر سریع سروده شده. شامل ده هزار و شصت بیت است. غرض شاعر از سرودن این مثنوی توجه دادن مردم به خودشناسی و خداشناسی و پاکی و پاکیزگی تن و روان از آلایش و کدورات طبیعی و پیروی از دین و حق و عدالت و پژوهش صفات و اخلاق پسندیده است.(شهابی،1343،104)
برخی از حکایات مخزن الاسرار تا حدی مبنی بر روایات رایج در افواه اهل عصر به نظر می رسد و غالبا عین یا نظیر آن در اثر شاعران و نویسندگان نزدیک به عصر او نیز هست.(زرین کوب،1372،60)
دومین مثنوی داستانسرای گنجه، عاشقانه خسرو و شیرین در بحر هزج مسدس مشتمل بر شش هزار و پانصد بیت که در حدود 576 به اتمام رسیده. این مثنوی داستان عشق پر شور خسرو پادشاه ایرانی، پسر هرمز چهارم است. او به یاری قیصر روم بهرام چوبینه را مغلوب می کند. مریم، دختر قیصر را به زنی می گیرد، تخت طاقدیس و ایوان مداین را به پا می کند. سرانجام به فرمان پسرش کشته شد. در خمسه نظامی، گویا شیرین سبب قتل مریم، همسر خسرو شد و خود به همسری خسرو درآمد. شیرین نمونه دلدادگی و وفاداری است زیرا پس از کشته شدن خسرو، در کنار تابوت او سینه خود را با دشنه درید. در این داستان فرهاد نیز به شیرین دل بست و ناکام ماند. ماجرای خسرو و شیرین و دیگر داستان های این مثنوی، بارها توسط نگارگران به تصویر کشیده شده است. (پاکباز،1389،981) اثری که هم بر سوابق گذشته تکیه دارد و هم دارای نوآوری های بدیع است.
سومین گنج نظامی عاشقانه لیلی و مجنون است. این داستان در بین اعراب سابقه طولانی دارد و در ادب فارسی بسیار مشهور است. پس از آن بسیاری به تقلیدش پرداختند و به طور کلی نمادی برای نوعی عشق پاک به نام “حب عذری”شد، که دکتر زرین کوب در این باب نوشته اند: این دو دلداده در بین عاشقانی که آیین حب عذری آنها را به محنت و فراق بی سرانجام محکوم داشته بود، اندک اندک دو نماینده واقعی اینگونه عشق نامرادی شدند احوالی هم که از آنها نقل شده تصویر خشونت حیات بدوی و شقای بادیه بود، با عشقی دو جانبه و آمیخته به عفت که نقل و نشر اشعار عاشقانه شان در بین طوایف عرب کتمان کردنش را برای آنها غیر ممکن می ساخت. (زرین کوب،1372،115)
این داستان به درخواست ابوالمظفرین منوچهر، پادشاه شروان، مشتمل بر چهاره هزار و صد وسی بیت در باب عشق لیلی ومجنون است. عشقی ناکام آمیخته با عفت و حفاظ که تمام آن در محنت و جدایی می گذرد و سرانجام هم با مرگ و اندوه پایان می گیرد. (همان،122)
مثنوی بعدی هفت پیکر بیش از پنج هزار بیت است و به نام سلطان علاالدین کرپ ارسلان در حدود 592 ه.ق انجام یافته است. این منظومه از داستان زندگی بهرام پنجم ساسانی معروف به بهرام گور برگرفته شده است.به سلطنت رسیدن او با افسانه آمیخته شده، بنابر خمسه نظامی هفت شهبانو از هفت اقلیم را برگزید و هر شب را با یکی در هفت گنبد گذراند که هرشب یکی افسانه ای دلنشین که اساس هفت پیکر می شود را می سراید. بهرام از جمله شخصیت های مورد توجه در ادبیات فارسی است و بارها داستان هایش تصویر شده است.(پاکباز،1389،975)
آخرین مثنوی خمسه نظامی، منظومه به هم پیوسته و در عین حال جداگانه اسکندرنامه است که شامل دو بخش شرفنامه با شش هزار و هشتصد بیت و اقبالنامه با سه هزار و هفتصد بیت. نظامی درشرفنامه داستان اسکندر از هنگام ولادت تا فتح ممالک و در اقبالنامه از مقامات معنوی و سخنان حکیمانه اش با فیلسوفان بزرگ سخن گفته.(ترابی،1382،255)
خمسه نظامی نه تنها مورد توجه شاعران و نویسندگان برای تقلید، بلکه مورد توجه نگارگران بسیاری برای به تصویر کشیدن داستان های مثنوی بوده است، که سبب نگارگری آن در دوره های گوناگون شد. از آن جمله می توان نام برد:
-خمسه لینگراد 884 مکتب شیراز
-خمسه شاهرخ میرزا 835 و خمسه امیرعلی برلاس 900 مکتب هرات
-خمسه موزه بریتانیا 846 مکتب شیراز
-خمسه اسلامبول 866 مکتب شیراز
-خمسه اسلامبول 880 مکتب شیراز و تبریز
-خمسه کتابخانه شهید مطهری 956 مکتب شیراز
-خمسه شاه اسماعیل اول 931 و خمسه طهماسبی 947 مکتب تبریز
-مخزن الاسرار میرعماد 1022 و خمسه نظامی کتابخانه ملی پاریس 1033
که هریک حاوی تعدادی از نگاره ها می باشد.(معروف،1370،شماره67،20)
در این گزارش نگاره های بهزاد،قاسمعلی و میر سیدعلی که مکتب هرات و تبریز است بررسی می شود.
یکی از نسخه های خمسه نظامی که میرک، بهزاد و قاسمعلی آن را به تصوییر درآوردند به سال 899 ه.ق است که حاوی 22 نگاره است و در کتابخانه بریتانیا نگهداری می شود و مربوط به مکتب هرات می شود.(پاکباز،1392،81)
به خوبی در این نسخه به ویژگی های مکتب هرات که بلوغ و شکوه هنرایرانی را نشان می دهد پی می بریم که می توان اشاره کرد : در اغلب نگاره ها با بخش بندی های فضا، کثرت اشیا و تنوع آدم های پر حرکت روبه رو می شویم و هرگز به آشفتگی نمی انجامد.(همان،82)
استفاده از طلا و نقره و گستردگی بکارگیری گل ها و گیاهان در نگاره ها و بکارگیری نقوش تزیینی در معماری و توجه به جزییات در نقاشی مناظر طبیعی.(کرباسی،1390،22)
بهزاد و شاگردانش ضمن ترسیم پیکره ها در حالات متفاوت و از زوایای مختلف به نمایش روحیات و مشخصات فردی آدم ها نیز توجه کرده اند.
منظره ها و معماری تنها به منظور یک پس زمینه برای یک رویداد تاریخی یا داستانی تصویر نمی شوند، بلکه دیوارها گویی برشی خورده و با پیکره ها و سایر موضوعات پیوند می خورد. بدین گونه ترکیب بندی ها پیچیده می شوند.(همان،24)
از دیگر ویژگی های مکتب هرات وارد شدن والوری از خاکستری ها در رنگ هاست.
در این حین رنگ و شکل در نقاشی بهزاد قابل تفکیک نیست. او معمولا سطوح رنگ تخت را به مقتضای بیان مضمون کنار هم می نهاد. گزینه رنگی او مشتمل بود بر انواع آبی ها، سبزها، سرخ، نارنجی، زرد اخرایی، قهوه ای روشن و طلایی.(پاکباز،1392،84)
خمسه دیگر مورد بحث،خمسه طهماسبی(947/1540) است، که در موزه بریتانیا نگهداری می شود و دارای ویژگی های زیر است:
قطع : 25.4*36.8 سانتیمتر
396برگ
کاتب: شاه محمود نیشابوری
مجلد: سلطان محمود
خط: نستعلیق خفی
مکتب: تبریز
تعداد مینیاتور: 14 مجلس
3مجلس در سال 1086 به دست محمد زمان به نسخه افزوده شد
حاشیه هر صفحه این دستنویس منقش است باصورت حیوانات و مرغ ها با دو رنگ طلایی و هیچ دو صفحه مثل هم نیست. نام پنج نقاشی در بالا یا زیر یازده مینیاتور رقم شده که عبارتند از میرک، سلطان محمد، میرسیدعلی، میرزا علی و مظفرعلی، که در دربار شاه طهماسب نگارگری شده است.(معروف،1370،شماره67،24)
از ویژگی های این مکتب می توان به علاقه نگارگران به تصویر کردن محیط زندگی و امور روزمره اشاره کرد. رنگ ها زنده تر و پر احساس تر گذارده شده اند. سراسر صفحه را با پیکرها وتزیینات معماری و جزییات پر می کردند. نشانی از پرسپکتیو و سایه روشن کاری نبود. فضا همچنان با نشانه های انتزاعی از جهان واقعی تعریف می شود. ساختار فضاها به علت کثرت روابط و تعدد وقایع پیچیده تر شده است و بدین سان فضا هم دو بعدی است و هم عمق دارد، هم یکپارچه است و هم نا پیوسته. هر بخش فضایی مکان وقوع رویدادی خاص و غالبا مستقل است. پیوستگی زمانی و مکانی وجود ندارد. (پاکباز،1392،91)
در ادامه به بررسی سه موضوع پرداخته می شود که هریک شامل یک نگاره مربوط به آن می باشد. در این نگاره ها ابتدا به صورت کلی و اجمالی به فرهنگ وآیین مربوط به داستان و در ادامه به تفسیر خود نگاره پرداخته می شود.
– ترابی،محمد،نگاهی به تاریخ ادبیات ایران از روزگاران پتش از اسلام تا اوایل قرن هفتم،تهران،ققنوس،1382.
-شهابی،علی اکبر،نظامی،تهران،ابن سینا،1343.
-زرین کوب،عبدالحسین،پیرگنجه در جستجوی نا کجا آباد،تهران،سخن،1372.
-پاکباز،رویین،دایرة المعارف هنر،تهران،فرهنگ معاصر،1389.
– پاکباز،رویین،نقاشی ایرانی از دیرباز تا امروز،تهران،زرین و سیمین،1392.
-کرباسی،شاهکارهای نگارگری،تهران،موزه معاصر،1390.
-پوپ،ارتور اپهام،سیر و صور نقاشی ایران،ترجمه یعقوب آژند،تهران،مولی،1389
-هومر،اودیسه،ترجمه سعید نفیسی،تهران،علمی فرهنگی،1370.
-ویرژیل،انه اید،ترجمه جلال الدین کزازی،تهران،مرکز،1369.
-فخار تهرانی،فرهاد،حمام ها،از معماری ایران محمد یوسف کیانی،سمت،1389.
-پیرنیا،محمد کریم،آشنایی با معماری اسلامی ایران،سروش دانش،1390.
-تجویدی،علی اکبر،نقاشی ایران از کهن ترین روزگار تا دوره صفویان،تهران،فرهنگ و هنر،1352.
-ثروت،منصور،مجموعه مقالات کنگره نظامی،تبریز،دانشگاه تبریز،1372،ص1.
-موسوی لر،اشرف،مجموعه مقالات همایش بین المللی کمال الدین بهزاد،ویراستار بهنام صدری،تهران،فرهنگستان هنر،1383.
-معروف،حبیب،1370،نگاره های پنج گنج شهر آشنایی،نشر داتش،شماره 67.
-ذوقی،سهیلا،1391،آیین تعلیمی کفن و دفن و سوگواری در هشت اثر حماسی،تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی،شماره 13.
-ثابتی،الهه،1382،معماری حمام در مینیاتور ایرانی،کتاب ماه هنر،شماره 63و64.
نوری شادمهانی،رضا،1385،عناصر ساختاری و تزییناتی حمام در نگاره ای از کمال الدین بهزاد،کتاب ماه هنر،شماره101.
-رمضانزاده،پروانه،1382،روزنه ای بر تحلیل نگاره هارون الرشید در حمام،جلوه هنر،شماره 23.
-لاریجانی،لاله،واژه و نگاره در خمسه نظامی،پایان نامه کارشناسی ارشد پژوهش هنر،دانشکده هنرهای کاربردی،دانشگاه هنر تهران،1376.