بررسی نگاره هارون الرشید در حمام از خمسه نظامی

نگاره سوم – هارون الرشید در حمام

برای بررسی نگاره “هارون الرشید در حمام” ابتدا  باید به فرهنگ شستشو و حمام  اشاره کرد. در بین اقوام مختلف از قدیم الایام آیین شستشو، تطهیر و غسل از اهمیت بخصوصی برخوردار بوده و هست. (فخار تهرانی،1389،243) مردم ایران نیز چه پیش و چه بعد از ظهور اسلام به پاکیزگی اهمیت زیادی می دادند(پیرنیا،1390،197)

طبق مدارک موجود سابقه مراسم شستشو در ایران زمین به پیش از زمان زرتشت می رسد و به نظر می آید که مهرپرستان برای انجام مراسم مذهبی می بایستی به مدت سه روز و سه شب به فواصل معین غسل کنند تا قادر گردند در برنامه های دینی شرکت جویند. (فخار تهرانی ،1389،243)

واژه گرمابه از گرم و آبه به معنی ساختمان گرم – آبه به معنی ساختمان نه آب مانند سردابه به معنی ساختمان سرد – در گذشته های دور شستشو در ساختمانی گرم با ظرفی بزرگ به نام آبزن( وانی جهت شستشو) بوده که بعد از استحمام چون  آب را مقدس می شمردند به آسمان یا زمین می پاشیدند و وارد آب تمیز نمی کردند.(پیرنیا،1390،197) از حمام های قدیمی از قرن 8 حمام وزیر در یزد و از زمان آل مظفر حمام معین الدین معلم نزدیک مسجد جامع یزد باقی مانده اند.

مساله فرهنگی درباره حمام ها عدم استفاده از آب غصبی بوده است. حمام ها هم مثل بازار علاوه بر اینکه در آن عملی مشخص انجام می گرفته محل اجتماعات نیز بوده است:

اگر رفیق شفیقی درست پیمان باش/رفیق حجره و گرمابه و گلستان باش

مراسم هایی نظیر حنابندان، حمام عروسی و زایمان و … نیز در آن صورت می گرفته.

ملاحظاتی جهت استفاده از زنان و مردان برای حمام داشته اند، معمولا 2حمام می ساختند و راه آنها حتی از یک کوچه هم نبوده، اما معمولا طوری می ساختند که خزینه ها به هم چسبیده باشد و از یک جا گرم شوند. در بعضی از محل ها هم اگر یک حمام داشتند بعضی روزها به زنان و بعضی روزها به مردان تعلق داشته است(همان،201)

حمام ها از آغاز بین فضاهای معماری شهری بعد از مسجد مدرسه از اهمیت بسیاری برخوردار بوده اند .

فضای اصلی هر حمام شامل بینه (رختکن حمام)،میان در (فضای جداکننده قسمت گرم و خنک حمام) و گرمخانه (قسمت گرم و محل استحمام) است.

نخست فضای ورودی در ارتباط مستقیم با فضای خارج، سپس راهرو باریک و پیچ دار که به دهلیز( در حمام  محلی کوچک جهت نشستن استاد حمام که از آنجا راهی به پشت بام نیز داشته)  که در آن محلی برای آویزان کردن لنگ ها و نیز دخل استاد حمام هم در کنار دهلیز بوده و از دهلیز به بینه حمام می رسیم. فضای بینه از نظر مساحت و تزیینات از سایر فضاها مشخص تر بوده عموما 8گوش یا 4 گوش بوده و اطراف آن سکوهای نشیمن و رختکن و زیر سکوها حفره های جای کفش تعبیه شده بود و در بالای سقف گنبدی شکل حمام ها انواع نورگیرها قرار داشته که به آن جامخانه (نورگیرهای شیشه ای حمام) می گفتند و حوضی از آب سرد وسط آن قرار داشته است. ارتباط بینه با گرمخانه از طریق میان در صورت می گرفت که عموما سرویس بهداشتی نیز در این محل بود. گرمخانه شامل خزینه آب گرم و فضای شستشو بود و در جنب خزینه، مخزن آب سرد وجود داشت که علاوه بر تامین آب خزینه، در بعضی از حمام ها از آن برای آب بازی استفاده می کردند. .( فخار تهرانی ،1389،249) در مورد تزیینات حمام ها باید اشاره کرد که کف حمام ها با سنگ های مرمر و دیگر سنگ ها آرایش می شده. ازاره از سنگ یا کاشی بوده و بعضی موارد با کاشی معرق و هفت رنگ تزیین، سردرها ساده و زمانی پر نقش و نگار، آهکبری به صورت ساده و رنگی از جمله تزیینات داخلی مهم حمام ها محسوب می شده اند.(همان،251)

در میان اکثر نگاره های ایرانی، باغ ها و کوشک ها و فضای داخلی کاخ ها جلوه بیشتری داشته اند. در عین حال همراه با بعضی از داستان ها و موضوع های مطرح شده در آثار ادبی، فضاهای خاص دیگری نیز در نگاره ها به چشم می خورد و داستان منظوم حمام رفتن هارون الرشید در خمسه، حمام رفتن فردوسی بعد از اتمام شاهنامه، حمام رفتن صوفی در هفت اورنگ جامی و… زمینه مناسبی بودند تا حمام ها نیز در نگاره های ایرانی حضور یابند. (ثابتی،1382،شماره 63،133)

از آنجا که نقاشان ایرانی هیچ گاه قصد رسیدن به واقع گرایی را نداشتند، با بررسی نگاره هایی از تاثیرگذارترین نگارگران ایرانی یعنی بهزاد می توان به مدارک معتبری در این زمینه دست یافت زیرا بناهای منقوش برخلاف پوشاک و وسایل از جمله عناصری هستند که مابه ازای آنها در عالم واقع به فراوانی وجود دارد و در مقایسه بناهای واقعی تا حدود زیادی می تواند واقع گرایی بهزاد را اثبات کند.(نوری شادمهانی،1385،شماره 101،20) در هنر مینیاتور سازی بطور کلی روحیه جمع آوری جهان در مکانی کوچک و در دسترس انسان اساس کار هنرمند را تشکیل می دهد.(تجویدی،1352،1189)

در این رابطه لئون دگان در کتاب بیان در مفهوم نقاشی  به بحث بسیار جالبی اشاره دارد. در این بحث بدین نکته توجه می شود که بطور کلی هنگامی که هنرمند نگارگر صحنه یا منظره ای را می نگارد اشیا و عوامل مورد نظر را با همان نظمی که واقعا آن موجودات در جهان خارج تابع آن هستند نقاشی می نماید و در این زمینه تعمق کرده است که حتی هنگامی که هنرمند با ابتکارات شخصی و یا به علت پیروی شیوه ای معین پاره ای از اجزای تصویر را با اغراق های خاص طراحی می نماید و یا قانون پرسپکتیو را با بیان تازه ای بکار می برد در همه حال فضایی را القا می کند که در حد خود باز با مکان پیوسته است و هرگز نمی تواند از این قانون عمومی یعنی نمایش مکان بکلی پرهیز نماید.(همان،151)

برای بررسی نگاره “هارون الرشید در حمام” ذکر این نکته حایز اهمیت است که پژوهشگرانی نظیر بازیل گری و شیلا کن بای از این نقاشی در کتاب خود با نام “مامون خلیفه در حمام”و “حمام ترکی مورد بازدید خلیفه مامون قرار می گیرد” ذکر شده است که هردو با توجه به متن خمسه نظامی که یکی از پایه های مهم آفرینش این نگاره است،دچار اشتباه شده اند.(نوری شادمهانی،1385،شماره 101،21)

این تصویر برای شعری از خمسه نظامی در سال 899هجری قمری به تصویر در آمده که در مخزن الاسرار آمده. داستان از این قرار است مردی سلمانی در گرمابه مشغول کوتاه کردن موی خلیفه هارون الرسید از او طلب می کند که با دختتر خلیفه ازدواج کند و این تقاضا را با بی شرمی و گستاخی بارها و بارها تکرار می کند و هارون که از این توهین سخت آزرده شده است با وزیر خود مشورت می کند وزیر حدس می زند که احتمالا این مرد بر روی گنج پنهانی ایستاده است که چنین تقاضایی دارد.(رمضان زاده،1382،27) وزیر می خواهد که قدمگاه او را بکنند تا به گنج دست یابند. روز بعد هارون دستور می دهد و پیشگویی وزیر محقق می شود و گنجینه آشکار می شود. در این داستان نوعی قصه سرگردان عامیانه است که صورت دیگر هم دارد و مبنی بر اینده وی است که تا انسان مستظهر به جایی نباشد زبانش گستاخ نمی شود.(زرین کوب،1372،66) پس آگاهانه خاموشی گزیدن و خردمندانه سکوت اختیار کردن در جهت حفاظت از گنج درون از آموزه های اخلاقی این داستان است. .(نوری شادمهانی،1385،شماره 101،22)

Khamsa of Nizami
هارون الرشید در حمام، بهزاد، 899 هجری قمری

نگاره “هارون الرشید در حمام” به خوبی یک حمام شرقی را نشان می دهد. لنگ ها، کاسه ها، تزیینات، چراغ ها همگی در القای فضای حمام های سنتی کمک می کند. دید دقیق بهزاد در ارایه جزییاتی نظیر دود حاصل از چراغ های بر روی دیوارها از باریک بینی و تمایل وی به ارائه واقعیت حکایت می کند. در این کار به یکی از ویژگی های زیباشناسی ایرانی اسلامی که اصل ذره گرایی یا اتمیسم است می رسیم که این اثر از شکل های ذره گونه ترکیب شده که بذات دارای استقلال نیستند، اما به واسطه ی گردهمایی و تجمع واحدهای کوچک، شکل های اصلی و عناصر ترکیب گر اثر را تشکیل می دهند.(موسوی لر،1383،46)

فیگورها در حالتی متنوع ارائه شده اند. تفاوت هایی در رنگ پوست، سن و سال، مقام اجتماعی مشخص است. سطوح معماری بسیار منظم و متقارن و هندسی هستند و ساختار اصلی تصویر را تشکیل می دهند و فضاها در عین عدم تقارن از نظمی متقارن سرشارند. در شعر نظامی سه شخصیت دیده می شود: هارون الرشید، موی تراش، وزیر دانشمند هارون. اما در نگاره 11 نفر به نقش درآمدند، که هر یک در گوشه ای از آداب و رسوم حاکم بر فضای حمام را انعکاس می دهند. حتی بهزاد تا حدودی آنچه که نظامی در شعر خود نیاورده با توجه به حمام های دوران خویش به تصویر و ما را به سندی گویا و ارزشمند از برخی اعمال و فعالیت های حاکم در حمام ها می رساند. (نوری شادمهانی،1385،شماره 101،22)

این نگاره سه فضای ورودی، بینه، گرمخانه را به شکلی تقریبا ساده ترسیم کرده است.

ورودی در سمت راست تصویر با تزیین نقوش اسلیمی قرار گرفته است و به گونه ای از نگاره جلوتر و در بیرون قرار دارد و پس از گذشتن از ورودی به بینه حمام می رسیم که در این تصویر با آویزان کردن لنگ ها مشخص است. قسمتی از سکوها که در این تصویر به لباس های خلیفه اختصاص داده شده، گویی صاحب حمام همان فردی است که در نزدیکی درب ورود مراقب لباس های خلیفه است. کف بینه سنگ مرمر است. دیوارها با طرح های گره سازی تزیین شده است. ازاره به رنگ صورتی است. در وسط حوضی کوچک قرار دارد که نیمه است، با کامل کردن آن مشخص می شود که 8ضلعی است، پس فضای بینه هم 8 ضلعی است و احتمالا این حوض برای شستشوی پای افراد تعبیه شده است. شخصی که مشغول تعویض لنگ ها ست احتمالا شاگرد حمامی است.

از طریق دری سمت چپ بینه که با پرده ای آبی رنگ مشخص است به بخش دیگر حمام یعنی گرمخانه وارد می شویم. کف گرمخانه مانند کف بینه نقش شده است. نقش ازاره با نقش ازاره های بینه متفاوت است نوع گره چینی به نوعی گره شش آجری، همچون کاشی های مسجد کبود تبریز است.

Khamsa of Nizami
گره شش آجری

سه روزنه روبه روی گرمخانه وجود دارد که معمولا برای نورگیری فضا از آنها استفاده می شده که در اینجا با توجه به فضای تاریک و وجود دود چراغ ها بعید به نظر می رسد که چنین کاربردی داشته باشد. در اینجا مشخص است که مکان موی تراشیدن خلیفه در جایی دورتر از خزینه است که این نشان از اهمیت دادن به پاکیزگی در حمام ها است. طرح گره چینی کاشی های کف خزینه، شش حصیری است.

Khamsa of Nizami
گره شش حصیری

در بررسی بیشتر نگاره و دقت در تیرگی ها و روشنی ها قسمت بالای سردر و قسمت خالی گرمخانه نوعی نقطه استراحت چشم محسوب می شود تا دوباره چشم به قسمت های مورد نظر نقاش سوق داده شود و در قسمت بالای بینه که خالی بوده با لنگ ها پر شده است با رنگ های تیره و در قسمت پایین لنگ ها با وجود فیگورها جوابی به همان تحرک لنگ ها داده شده است. برای شروع از درب ورود سپس چشم توسط نگاه صاحب حمام و چوب شاگرد حمام به سمت بالا هدایت می شود تا به درستی به سراغ کتیبه ها پیش برود وبعد از خواندن شعرها نگاه به سمت هارون می رود. به نظر می رسد که نقاش، چشم را با تیزبینی هم به اصل ماجرا و هم به سمت درست خوانی کتیبه ها هدایت می کند. تصویر از چهار مستطیل تشکیل شده است.

پس از بررسی بخش ادبیات و نگاره ها، می توان نتیجه گرفت که نگارگر به خوبی با سادگی و دقت نظر به فرهنگ مرتبط در نگاره ها اشاره کرده است. با وجود آنکه نگارگر ایرانی هیچگاه قصد رسیدن به واقع گرایی را نداشته ،ما را با شیوه زندگی، شیوه معماری بناها و آیین های آن دوره که متاثر از گذشته و موثر بر آیین و فرهنگ امروزی ما دارد، تا حدودی آشنا می کند. پیوندی میان فرهنگ و نگاره ها مشهود است که ناشی از پیوند فرهنگ و ادبیات و پیوند ادبیات با مضمون نگاره هاست.


– ترابی،محمد،نگاهی به تاریخ ادبیات ایران از روزگاران پتش از اسلام تا اوایل قرن هفتم،تهران،ققنوس،1382.

-شهابی،علی اکبر،نظامی،تهران،ابن سینا،1343.

-زرین کوب،عبدالحسین،پیرگنجه در جستجوی نا کجا آباد،تهران،سخن،1372.

-پاکباز،رویین،دایرة المعارف هنر،تهران،فرهنگ معاصر،1389.

– پاکباز،رویین،نقاشی ایرانی از دیرباز تا امروز،تهران،زرین و سیمین،1392.

-کرباسی،شاهکارهای نگارگری،تهران،موزه معاصر،1390.

-پوپ،ارتور اپهام،سیر و صور نقاشی ایران،ترجمه یعقوب آژند،تهران،مولی،1389

-هومر،اودیسه،ترجمه سعید نفیسی،تهران،علمی فرهنگی،1370.

-ویرژیل،انه اید،ترجمه جلال الدین کزازی،تهران،مرکز،1369.

-فخار تهرانی،فرهاد،حمام ها،از معماری ایران محمد یوسف کیانی،سمت،1389.

-پیرنیا،محمد کریم،آشنایی با معماری اسلامی ایران،سروش دانش،1390.

-تجویدی،علی اکبر،نقاشی ایران از کهن ترین روزگار تا دوره صفویان،تهران،فرهنگ و هنر،1352.

-ثروت،منصور،مجموعه مقالات کنگره نظامی،تبریز،دانشگاه تبریز،1372،ص1.

-موسوی لر،اشرف،مجموعه مقالات همایش بین المللی کمال الدین بهزاد،ویراستار بهنام صدری،تهران،فرهنگستان هنر،1383.

-معروف،حبیب،1370،نگاره های پنج گنج شهر آشنایی،نشر داتش،شماره 67.

-ذوقی،سهیلا،1391،آیین تعلیمی کفن و دفن و سوگواری در هشت اثر حماسی،تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی،شماره 13.

-ثابتی،الهه،1382،معماری حمام در مینیاتور ایرانی،کتاب ماه هنر،شماره 63و64.

نوری شادمهانی،رضا،1385،عناصر ساختاری و تزییناتی حمام در نگاره ای از کمال الدین بهزاد،کتاب ماه هنر،شماره101.

-رمضانزاده،پروانه،1382،روزنه ای بر تحلیل نگاره هارون الرشید در حمام،جلوه هنر،شماره 23.

-لاریجانی،لاله،واژه و نگاره در خمسه نظامی،پایان نامه کارشناسی ارشد پژوهش هنر،دانشکده هنرهای کاربردی،دانشگاه هنر تهران،1376.

منابع تصاویر

-اشرفی،م م،از بهزاد تا رضا عباسی،ترجمه نسترن زندی،تهران،متن،1388.

-هیل،درک،معماری و تزیینات اسلامی،ترجمه مهرداد وحدتی،تهران،علمی و فرهنگی،1375.

– پاکباز،رویین،نقاشی ایرانی از دیرباز تا امروز،تهران،زرین و سیمین،1392.